در ماههای ابتدایی سال ۱۴۰۱ عرضهی خودرو در بورس کالا شروع شد. عرضهی خودرو در بورس کالا به جهت رفع مشکلات فعلی بازار خودرو انجام شد. سازندگان این مکانیسم بر این باور بودند که با عرضهی خودرو در بورس کالا، دو نرخی بودن قیمت خودروهای داخلی (تفاوت فروش کارخانه و بازار آزاد) از بین میرود و تقاضای کاذب سفتهبازان این حوزه فروکش میکند. علاوه بر این موارد، خودروسازان نیز با استفاده قیمت فروش بالاتر کالای خود در بورس میتوانند زیان انباشتهی خود را جبران کنند.
این طرح از ابتدای امر مخالفت ارکان مختلف دولت و نهادها را بر انگیخت؛ وزیر صمت اشکلات زیادی بر مبهم بودن این طرح گرفت، وزارت اقتصاد اذعان داشت خودرو سازان میتوانند با مدیریت عرضه در این روش منجر به افزایش قیمت خودرو در بازار شوند و شورای رقابت در دستورالعمل جدید خود نامی از عرضه در بورس به عنوان درگاه خرید خودرو نبرد. هرچند با پافشاری بورس و شفافیت بالا تا به امروز بورس تمام موانع را پشت سر گذاشت.
مصوبهی جدید شورای رقابت (به تاریخ ۱۶ بهمن ۱۴۰۱)، خودروسازان را مکلف به فروش کالای خود از طریق سامانهی یکپارچهی فروش خودرو کرده است و تلویحا بورس کالا از پذیرش و عرضهی خودرو منع شده است.البته بر اساس مادهی ۶۷ پیشنویس اصلاح بازار اوراق بهادار؛ تمامی شرکتهای وابسته و تابعهی وزارتخانه، نهادهای عمومی غیر دولتی، صندوق بازنشستگی و همچنین شرکتهای پذیرفته شده در بورس و بازارهای خارج از بورس موکلفند کلیهی کالاها و محصولات تولیدی خود را که قابل عرضه در بورس است، با رعایت ضوابط مربوط و مقررات در بورس کالا عرضه کنند. بر اساس این قانون، بورس میتواند مصویهی شورای رقابت را در دیوان عدالت اداری متوقف و ابطال نماید. بنابراین عرضهی خودرو در بورس کالا ادامهدار خواهد بود و در صورت امتناع خودروسازان از عرضهی کالا در بورس با آنها برخورد قانونی میشود.
حال با تمامی کشمکشها بر سر عرضهی خودرو در بورس سوال مهمی بیپاسخ میماند؛ آیا عرضهی خودرو بورس کمکی به بازار خودرو میکند؟برای پاسخ دادن به این سوال، ابتدا باید بازار خودرو در ایران را مورد بررسی قرار دهیم. پارامترهای اساسی در صنعت خودروی ایران به شدت زیاد هستند. نوسانات قیمت ارز و قوانین واردات خودروی خارجی به کشور نیز سبب شده است تا خودرو در ایران از کالای مصرفی به کالای سرمایهای تبدیل شود. تورم نهادههای تولید در سال ۱۴۰۱ حداقل ۴۰ درصد اعلام شده است و در مقاطعی به عددهای بالاتری نیز رسید. در چنین شرایطی سیاستگذار صنعت خودرو با وعدهی واردات خودرو و بالا بردن تیراژ تولید به صورت موقتی جهش قیمتی را سرکوب میکرد اما با رشد قیمتها در آبان و آذر امسال به نظر میرسد این ابزار در مقابل فشار خرید سرمایهگذاران برای حفظ سرمایهی خود از تورم، کارایی خود را از دست دادهاست. در این شرایط بورس کالا توانست با ایجاد شکاف قیمتی بین بازار آزاد و تابلوی فروش خود بخش خوبی از نقدینگی جامعه را جذب کند و با سیستم فروش خود دست دلالان خودرو را از بازار کوتاه کند تا کالا به دست خریداران واقعی برسد.
میتوان استنباط کرد بورس کالا یک ابزار مناسب برای فروش خودرو است و تاثیری بر قیمتگذاری بازار آزاد خودرو ندارد. قیمت بازار آزاد متاثر از شرایط کلان اقتصادی کشور است و میبایست با قانونگذاری و مدیریت درست حل شود. با بررسی دادههای عددی و بررسی قیمت در سه ماههی گذشته این استنباط قابل توجیه است. برای مثال قیمت پژو ۲۰۷ دندهای در بازهی آذر و دی ماه ۱۴۰۱، در بازار آزاد همواره صعودی بود. این افزایش در صورتی است که بهای تمام شدهی سقف قیمتی این خودرو در بورس کالا طی دورهی مشابه از ۴۹۹ میلیون تومان به ۵۸۸ میلیون رسید و در پایان دوره با قیمت ۴۰۰ میلیون تومان معامله شد. به همین دلیل میتوان نتیجه گرفت که بورس کالا از بازار آزاد تاثیر میپذیرد و در شرایط عادی نه تنها قیمت را بالا نمیبرد بلکه به کاهش التهابات بازار نیز کمک میکند.
عرضهی خودرو در بورس کالا مزایای دیگری نیز دارد. در صورت استفاده از مکانیسم فعلی قرعهکشی هر شخص میتواند با داشتن یک کد ملی در پیش فروش خودرو ثبتنام کند. این امر باعث رشد سفتهبازی در جامعه و ایجاد حباب قیمتی میگردد. بورس کالا با الزام واریز مبلغ پایهی خودرو پیش از شرکت در عرضه تا حد خوبی از این معضل جلوگیری میکند و باعث میشود خودرو به خربداران واقعی برسد.
مشکل دیگر سیستم عرضهی خودرو از طریق قرعهکشی ایجاد رانت ناخواسته و به تبع آن شکلگیری بازار سیاه بر اساس آن است. طبق آمار جمعآوری شده بیش از نیمی از خودروهای ثبتنامی، پیش از تحویل و با حوالهی خرید معامله میشوند. ساز و کار سیستمی بورس کالا باعث میشود مارجین سود حواله در تابلو محاسبه شود و به جای انتفاع سفتهباز از این فرصت، پول مستقیم به خودروساز برسد. در شرایطی که خودروسازان ایرانی با زیان انباشتهی ۱۵۰ همتی مواجه هستند، ارائهی خودرو از طریق فضای شفاف بورس باعث جبران این زیان و انتفاع سرمایهگذاران-که خود قشری از مردم هستند- میشود.
علاوه بر تمامی این موارد بورس فضای مناسبتری را حتی برای سرمایهگذاران حوزهی خودرو فراهم میسازد. تفکر غالب سرمایهگذاران خودرویی این است که؛ سرمایهگذاری از طریق بورس کالا سود کمتری برای آنها دارد. این تفکر نشات گرفته از ندیدن یک فاکتور مهم به اسم شانس خرید است. احتمال توفیق سرمایهگذار در خرید خودرو از طریق قرعهکشی به مراتب پایینتر از خرید خودرو از بورس کالا است.
در حال حاضر خودروهای؛ تیفایو فردا موتور، هایما اس سون، لاماری ایما، دنا پلاس، فیدیلیتی ۷ نفره، شاهین، تارا، هایما اس فایو، پژو ۲۰۷، فیدیلیتی ۵ نفره، دیگنیتی، جک تس فایو، کیامسی تی ایت، افامسسی تی فایو در بورس کالا عرضه شدهاند.